Tak, ale to wcale łatwe nie jest. Zaraz kilku Maliszewskich domaga się głosu i jeden drugiego zasłania. Maliszewski-krytyk zakrywa poetę. Poeta zakrywa wędrowca i niesfornego uczniaka z Nowej Rudy. Młodzieńca pędzącego na rowerze po dziurawych mostach, piszącego wiersze i palącego papiery po zmarłym dziadku (Albo albo) zakrywa absolwent filozofii i doktor nauk humanistycznych. W bibliografii Maliszewskiego tomy szkiców o poezji nieubłaganie zakrywają zbiorki wierszy, i to nie tylko dlatego, że są grubsze i cięższe. Pewnie dlatego, że autor Dziennika pozornego już wie, że trzeba dużo mówić, żeby utrzymać się na powierzchni życia literackiego. Trzeba mówić tak, żeby być słyszanym. Trzeba wsłuchiwać się w ducha epoki. Biec w pierwszym szeregu. I Maliszewski to wszystko robi. Zanurza się w tym co dopiero fermentuje, co jeszcze formy nie przybrało, co pączkuje i namnaża się, nim zaczęło naprawdę mówić. Zbiera „rozproszone głosy”. Prowadzony „słuchem i przeczuciem” tworzy kolejne listy nazwisk, wprawiając w ruch młodoliteracką karuzelę. Ma świadomość pionierskości swoich działań.
W artykule www.wylęgarnia.talentów w „Tygodniku Powszechnym” 50/2007, napisze:

„Wydeptuję ścieżkę, którą mogliby podążyć koneserzy, a za nimi badacze. A też pragnę przekonać tych nieufnych odbiorców, którym wmówiono, że wartościowej literatury raczej się w internecie nie uświadczy.”

Słowem, chodzi o to, żeby oswajać publiczność literacką z nowym narzędziem prezentowania poezji, a w szerszym ujęciu: pokazywać nowe możliwości, wytyczać szlaki. Być.
Można by nazwać Maliszewskiego Maszyną Do Czytania (za tytułem cyklu internetowych wypowiedzi na stronie Biura Literackiego). Może i tak, tyle że to maszyna piekielnie inteligentna i nadzwyczajnie wrażliwa. Maszyna nie-maszyna.
Cofnijmy zatem (ale bez kasowania).
Autor Roku w drodze jest pasjonatem czytania. Podoba mu się dużo i pragnie dać temu wyraz. Żeby inni też mieli radość czytania i poznawania, żeby dawali poruszać się czyjąś energią.
Na forum internetowym Maliszewski ironizuje:

„Ma rację Piotr Sommer – mnie się za dużo podoba. Za dużo rodzajów poezji. Za dużo ludzkich odruchów. (Poezja jako odruch; przemyślany odruch?) Powinienem czytać z zamkniętymi oczami. Nie widziałbym twarzy ludzi stojących za wierszami. Istniałaby dla mnie tylko jedna poetyka. Biłbym się za nią do upadłego. Jak młodzi lingwiści z Warszawy.”

No właśnie, umierać za jedną poetykę Maliszewski nie chce. Na pytanie awangardowego czasopisma „Wakat” 3/2007 o pierwiastki awangardy we współczesnej awangardowej polskiej poezji, odpowiada z dużym dystansem i jeszcze większą ostrożnością. Do tomików młodych poetów przykłada Peiperowski archetyp, tj. „wzorzec metryczny awangardy” i nie dostrzega przesłanek zapowiadających przełom. Raczej polonistyczne eksperymenty nie wykraczające poza rejestr wewnątrzpoetycki.
Maliszewski nie chce czytać z zamkniętymi oczami i nie chce zamykać się na lekturowe „ludzkie odruchy”? Nie chce też dać się zwieść literackim konstrukcjom i gestom. Chce zachować naturalność reakcji, chce reagować szybko i prawdziwe. Jako krytyk i jako poeta.
Szybko i prawdziwie? Wiersze, które składają się na wybór Zdania na wypadek pisane są szybko, rzekłbym: migawkowo i prawdziwie: szczerze do bólu. Prawda wewnętrzna jest tym, co o tekście świadczy i bez czego nie ma mowy o dobrym wierszu. Ważny jest też ból. Wiersz ma być Karaskową raną w krajobrazie, ba, ma być solą na tę ranę. Stąd może skłonność poety do dysonansów w warstwie języka i naturalizmu w warstwie przedstawieniowej.
Ciekawe, że otwierający wybór wiersz Młody poeta pyta o – jest o nałogu czytania. Podmiot czytał „skrycie gdzieś na strychu” wiersze Krynickiego. Skrycie i na strychu, ale jednocześnie utrzymuje, że „czytał na głos chodząc po pokoju”. (Tak nawiasem mówiąc, to głośne czytanie wejdzie mu w krew, wiele lat później, czytając już nie Krynickiego, ale wiersze dużo młodszej poetki, napisze: „Jak Ulissesa trzeba czytać nowy tomik Marty Podgórnik. Na głos. Rytmizując. Frazując. Intonując.”) Podmiot myli się w zeznaniach, szczegóły sytuacji nie są jego mocną stroną. Ważne jest samo czytanie – gorączkowe, nerwowe, zachłanne. Czytanie jest czymś więcej niż chłodnym przebieganiem wzrokiem po sznureczkach liter układających się w węzełki wyrazów i zdań. Raz jest aktem politycznym, to znów aktem „rodzenia się okrąglutkich przeczuć”. Jest aktem. Żywym znakiem przemiany. Czynnością egzystencjalną i – w jakiejś mierze – sakralną, misteryjną. Jest obcowaniem z tajemnicą drugiego człowieka, ze skondensowanym w wierszu cudzym losem. Z czyimś serdecznym odruchem.
Dobre wiersze są świadectwem czyjejś obecności. Takie właśnie wiersze wozi się (woziło się?) „w plecaku po Polsce”. Takie wiersze próbuje się zapisywać (zapisywało się?):

(...)
serdecznym pismem z przełomu
lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
bez akapitów bez znaków przestankowych
(bo nie chciało się przestać) by dać sobą
świadectwo nędzy pielgrzymstwa poniżenia

(z: Rocznik sześćdziesiąty grzebie w papierach)

Potem z plecaka, ze starego worka na śpiwór wysypywały się stosy tych karteluszków, zapisków, świadectw. Między nimi trafiały się bonusy – „liryczne telegramy” informujące o konkursowych laurach. Dziesiątki notatek przechowywanych w „wewnętrznej kieszonce z zapiskami” z czasem ułożą się w „pierworodny zbiór wierszy/ zawinięty w gazetę” (Warszawa).
Litery zawinięte w litery. Język rodzący język. Tak, właśnie tak, bo:

Poeta się pierdoli, rwie, stwarza
problemy językowe: podmienia
znaczenia, podmywa dawno wykrystalizowane
pojęcia, przestawia minerały akcentów

(z: Inwazja)

„Prawem poety jest być szalonym” – napisze w wierszu Ręka natrafia na radio, zaś ojczyzną poety jest:

Poczekalnia pełna głosów
głosownia nastawnia języka
wyobraźnia sprawdza bilety słów a konduktor
jest wierszem Benna pt. „Składnia”
czytanym przedwczoraj. (...)

(z: I aż do bólu. Ciemność)

Kiedyś czytało się Krynickiego (co to był za tom? Niepodlegli nicości wydany przez NOW-ą w 1988 roku?), później czytało się Benna, teraz czyta się wszystko jak leci z nadzieją odnalezienia tamtego smaku lektury, tamtego bólu, tamtego szaleństwa burzącego krew, odbierającego sen. Nie może być inaczej, nie można przestać czytać, bo poeta jest:

(...) chory na chorobę
nie oznakowaną kryptonimem chorobę
która zbawi świat cywilizacje zetrze
i zacznie sposobić nowego człowieka

(z: Będę przebywał jeszcze wtedy w Polsce)

Ostatni z cytowanych wierszy pochodzi z wydanego w 1991 r. tomu pod takim samym tytułem. Są czasy przełomu. Nowofalowa stylistyka, którą poeta był do tej pory zafascynowany, zaczyna przejawiać oznaki wyczerpania. Korespondująca z wierszami Krynickiego i Zagajewskiego herbertowska liryka czynu i poważna dykcja, zdają się ustępować pod naporem prześmiewczej, anarchizującej „ideologii” twórców „bruLionu” (1986-1999). Jednak dla samego Maliszewskiego zasadnicze znaczenie wydaje się mieć współpraca z poznańskim „Nowym Nurtem” (1994-1996), który staje się dla niego poligonem doświadczalnym, i – jak się później okaże – miejscem narodzin Maliszewskiego-krytyka towarzyszącego młodoliterackiemu ruchowi.
A Maliszewski-poeta? Coraz mniej obchodzić go będą losy cywilizacji i „nowy człowiek”, coraz bardziej własna biografia, własne lęki i braki, własne ciało, własna pustka i Bóg, albo miejsce po Nim. Ale o tym za chwilę...
Zdania na wypadek wskazują na częstą obecność w wierszach Maliszewskiego szczególnego frazowania, zakorzenionego czy to w „nowofalowym wierszu publicystycznym”, czy w poetyce „peiperowskiego układu rozkwitania”, a także na występowanie ciągów skojarzeń, zawierających charakterystyczne słowa-klucze, takie jak: język, prawda, oddech, gazeta itp. Nowofalowe fascynacje poety widoczne są w wielu wierszach, najbardziej może w tekstach: Co do cholery (lata osiemdziesiąte), Nawet tu, w wojsku czy Będę przebywał jeszcze wtedy w Polsce:

Będę przebywał jeszcze wtedy w Polsce
wiersze głosząc na wiecach w przejściach
podziemnych na wysypiskach śmieci
w schroniskach dla zwierząt
lecz klatki będą zapełnione ludźmi
Będę przebywał jeszcze wtedy w Polsce.

(z: j.w.)

Deklaratywny ton przytoczonego tekstu, koturnowość (wierszy nie czyta się, wiersze się „głosi” jak nie przymierzając Kazania sejmowe) zderzona z banalnością (miejsc: wysypiska śmieci, schroniska dla zwierząt), realia charakterystyczne dla peerelu (wiece, z których najbardziej pamiętne były „spontaniczne” wiece poparcia dla „linii partii”), no i odmieniana przez przypadki Polska, wszystko to były znaki firmowe poezji, która postulowała literackie rozpoznanie rzeczywistości. Szczególne nagromadzenie post-nowofalowego obrazowania znajdziemy w wierszu Ciepły grudzień:

Tu szedłem, a tam dosłownie
leżałem pod brukiem, pod pianą liści
bitą na asfalcie: oddech ziemi
strofował mnie, naprowadzał –
zaczynały się schody, korytarze.

Tak się leży, tak układa,
wyrównuje oddechy ze wszech stron –
w sobie. Tak się widzi kroki
od spodu, przeczuwa podeszwy; podejrzany
wiatr. W zajezdni dużo flag.

(...)

„Bruk”, „asfalt”, „oddech” („oddechy”), „podejrzany wiatr”, „flagi”, no i przede wszystkim „piana liści” automatycznie przywołująca „czarną pianę gazet” z wiersza Zbigniewa Herberta Do Ryszarda Krynickiego – list.
W tym, że K. Maliszewski wdzięcznym uczniem nowofalowych poetów był, niczego dziwnego nie ma. W końcu roczniki sześćdziesiąte dorastały w atmosferze podziwu dla losów poetów z poprzedzającego ich pokolenia, którzy często z pozycji marksistowskiej krytyki, przechodzili na pozycje walczącej opozycji. Młodzi naukowcy, którzy na „chude barki wzięli sprawy publiczne” (Z. Herbert), wyrzucani byli z uniwersytetów (casus Barańczaka i in.). Powstawały legendy poetów zakazanych. Bezdebitowe czasopisma i książki ukazujące się poza cenzurą trafiały do plecaków i śpiworów młodszych braci, czytane były po nocach na strychach i za zamkniętymi drzwiami pokojów.
To że wybór wierszy K. Maliszewskiego wskazuje na obszary jego wczesnych zauroczeń, uważam za zaletę omawianego wyboru. Pokazanie artystycznej i ideowej genealogii wydaje mi się ważne szczególnie teraz, kiedy do głosu dochodzą pokolenia sprinterów, odrzucające en bloc poezję powstałą w peerelu, generacje krótkiego oddechu zakorzenione w literaturze powstającej po 90. roku. Jakże płytkie to zakorzenienie! Jaki krótki bieg! Jakie śmieszne (bo nieświadome wtórności) repetycje!
W tomach Młody poeta pyta o – (1994) i Rocznik sześćdziesiąty grzebie w papierach (1996) znajdujemy coraz mniej nowofalowych zaszłości. Poeta w naturalny sposób przestaje flirtować z tą poetyką. Na marginesie dodajmy, że również olbrzymia większość przedstawicieli pokolenia 68 zmienia sposób widzenia rzeczywistości, innych używa ust i kolorów, żeby ją opisać. Najbardziej jaskrawym zjawiskiem jest aura elegijna wierszy Adama Zagajewskiego.
A Maliszewski-poeta? – spytajmy raz jeszcze. „Ktoś zrąbał drzewo naszej młodości (...) Dziś/ niewielki dół smętnym okiem/ świeci, nie wpadnijcie dzieci!”, napisze w jednym z wierszy z tomu Młody poeta pyta o –.
Poeta pisze o klęsce ideałów? Czy o zawężaniu perspektywy? Z drzewa widać więcej, ale to dół co „mętnym okiem świeci” jest naszym miejscem na ziemi. Chociaż jest coś, co z tego dołu wyrywa człowieka ku górze:

Dzięki, światło, za światłość –
to głoska różnicy,
ale nam pozwala wychynąć z piwnicy.

(z: Piosenka z końca lutego)

Coraz bardziej interesują go krajobrazy lokalne, które coraz częściej okazują się być wewnętrznymi przestrzeniami intymnego monologu, jak w wierszu Góry, gorączka:

(...)

byłem już coraz
bliżej, patrzyłem na obraz
rozedrgany pędem
jak stawał się doskonale,
nie wiadomo jak

uspokojony i pogodzony
z najwyższym słońcem
w chmurach, z obłym stokiem
w lustrze burego jeziora,
z jakimkolwiek
sobą

Ekstatyczne momenty „uspokojenia i pogodzenia”, równowagi tego co na zewnątrz z tym co wewnątrz, oniryczne (czy w gorączkowej malignie?) chwile, kiedy to „wszystko oddychało we mnie,/ byłem we wszystkim” (Wysiadłem, usiadłem), stany najwyższego napięcia i niemalże medytacyjnej refleksji, rozprężenie czuwającego umysłu i skupienie świadomości w niemalże laserowy promień – w tym wszystkim Maliszewski najwięcej jest poetą. I jeszcze wtedy, kiedy trąca strunę... metafizyczną:

(...)
Urodziłem się w okolicy pozbawionej
katedr – luster wyższej wiary,
pośród wzgórz kręcących się w kółko

nasiąkałem pustką, niedzielą
bez znaczeń. I teraz nie słyszę,
co w powietrzu drży
i dlaczego; za moją głuchotę pomódl się

czytelny, jasny i wytrwały.

(z: Głuchy czerwiec)

To co zapisane „w księdze naszych domysłów,// w Naturze” (***, że ptaki...), do szczęścia zdaje się nie wystarczać. Podmiot przeczuwa, że księga natury choć pełna znaczeń i urzekająca pięknem języka wiatru, deszczu i słonecznych promieni, nie jest jednak Księgą Mądrości. Czegoś (Kogoś) w tym wizerunku świata brakuje. I jest to brak dojmujący, „pustka rozdęta w piersiach, lśniąca/ na krawędziach (...)” (Potrawy pośmiertne).
Przejmujące są zmagania poety szukającego pełni świata, a znajdującego kolejne światoobrazy. Wyznacznikami stylu poetyckiego autora Zdań na wypadek są swoista nerwowość, czy raczej niecierpliwość podmiotu wierszy K. Maliszewskiego eksplodująca co i raz zawiesistym dysonansem, ironia nie wytrzymująca własnego tonu i zamieniająca się w czułość, a także czułość obawiająca się własnej serdeczności, więc podnosząca głos aż do krzyku. Cokolwiek by powiedzieć o jego wierszach, jedno jest pewne: wiersze Maliszewskiego nigdy nie są letnie. O temperaturze tekstów decyduje tajemniczy splot emocjonalności przekazu i ekspresji języka, a ten u autora Inwazji jest zawsze gorący. Właśnie dlatego opowiadane przez niego „proste historie” stają się historiami nadzwyczajnymi. Dlaczego? „(...) bo wszystko jest nadzwyczajne.” (Zdania na wypadek śmierci).
KRZYSZTOF KUCZKOWSKI (Topos)