Zbiór wierszy Marcina Zegadły Światło powrotne to propozycja urodzajna w obrazy, emocje i prestiż słów. Tom, w moim odczuciu, stanowi przede wszystkim liryczną (roz)mowę o związkach międzyludzkich: nawiązywaniu połączeń, zrywaniu nici, tęsknocie za bezpowrotnie utraconą jednorodnością świata i światła, marzeniu o utopii mentalnej, w której jest jasność, ciepło(-ta?/-ść?) i łagodność: „Teraz trzeba próbować / znaleźć połączenie na wyschniętych pnączach” (s. 10), „Jesteśmy na końcu nici, daleko od kłębka / splątanego świata […] / […] zanim ogarnie nas niewesoły / porządek i przepadniemy na dobre w efektownej fikcji” (s. 11).

Bazując wyłącznie na tytułach poszczególnych trzech części książki: Imię ojca, Rodowody, Księga imion, można byłoby wysnuć przypuszczenie, iż mamy do czynienia z literaturą familijną. „Rodzinność” istotnie jawi się jako ważny składnik tematyczny Światła powrotnego – przecież podmiot liryczny opisuje sieci uczuciowe wiążące go z ojcem, relacje z kobietą-kochanką-żoną, budzenie się instynktu rodzicielskiego – ale to raczej swojskość rozdrapana, krwawiąca, czyli odwrócona, na opak.

Najważniejszą transpozycją psychiczną w omawianych tekstach jest awatar, projekcja dziecka-chłopca, w którym przegląda się narrator lirycznej opowieści lub może lepiej powiedzieć słowami autora: „powoli przewraca się / w sobie” (s. 18). Zatrzymany kadr, będący także udziałem rówieśników: „Chłopcy / stygnący wewnątrz slajdu” (s. 9), zostaje po chwili ożywiony, cały jednak snop odpamiętania/opamiętania wyrusza w głąb umysłu i duszy bohatera: „Mam w sobie niewdzięczność dzieciaka / spod klosza. […] / […] cudze dziecko” (s. 45). Zauważmy: atrybutami minionych czasów jest odzież szkolna: „Ja – / w granatowym mundurku, pod którym stygną płuca pełne igieł” (s. 18), „kołnierzyk i aksamitka – kroniki smutnych akademii” (s. 9). Oglądanie siebie na progu życia, za którym czyha skrajne rozczarowanie, skrystalizowało się we fragmencie: „Przeglądasz się i poznajesz chłopca, który przychodził nocą, który / wtedy istniał; wyłaniał się z zarysów okien, sufitów i drzwi. […] / […] Zaciekawiony przyglądasz się i poznajesz chłopca: zwierzę // przeznaczone na odstrzał” (s. 17). Jeśli miałbym wskazać tylko jedną frazę poetycką Światła powrotnego, kierując się stężeniem niewiadomego (=dreszczu egzystencjalnego), mój wybór padłby na tych ostatnich dziesięć słów, będących gnomą o świecie z człowiekiem, ale bez człowieczeństwa.

Osoba mówiąca przywołuje wspomnienia chłopięctwa, tworząc z pojedynczych epizodów sekwencje ogłuszonych wrażeń, stąd dopatrywanie się w przeszłości innego, nienaturalnego porządku. Zwróćmy uwagę na pozbawione złudzeń o arkadii epitety obrastające wyrazy „bajeczka”, „bajka”: „Zbutwiała / bajeczka, umieranie w mleku i miodzie” (s. 9), „jedna z tych bajeczek dla zepsutych / dzieci” (s. 11), „bajeczki o niedomkniętych trumnach, rosnących / paznokciach” (s. 13). Dzieciństwa nie udaje się ujarzmić, warunkuje ono bowiem naszą przyszłość, determinuje postępowanie: „Widzisz, potoczyło się z górki na brudne pazurki” (s. 10), stymuluje wyrzuty sumienia: „Gotowa wersja dla obcych, o jedno dzieciństwo dalej, gdzie / wszystko przepada w hałaśliwej pełni” (s. 20). W wierszach Marcina Zegadły poniekąd śledzimy psychozabawę „ja”-dorosłego z „ja”-dzieckiem skrywającą wiarę w dobre uczynki i powątpiewanie w autentyczność ich genezy. Pożegnanie z dzieciństwem odbywa się niby bez sentymentów, po męsku, ostro, z wymówką: „Chłopcy z mojej dzielnicy i chłopcy z innych dzielnic świętują / i porzucają niemodne pancerze” (s. 19). Ale czy o zatrzaśnięciu „ja” w przeszłości mowa w passusie: „Tkwimy tu // jak w obozie, nie znajdując wyjścia” (s. 10)?

Z kolei interakcja między synem i ojcem realizuje się choćby w zestawieniu stanowiącym wstęp do konterfektów obu postaci: „Czułe wyliczanki zamiast opowieści o ojcu w drapieżnej opozycji” (s. 15) – „pogrozić opowiastką o niedobrym dziecku” (s. 18). Zasygnalizowane portrety nigdy nie wypełnią się w sposób jednoznaczny, oczywisty i całkowity, tym bardziej iż w wielu miejscach żonglerka odczuciami/wrażeniami (kątami spojrzeń, zajrzeń, wejrzeń) doprowadza do nałożenia wizerunków, wtedy syn staje się ojcem (nie-ojcem), najpierw metaforycznym odbiciem (lustro jako interpretacja), potem dawcą nasienia.

W najnowszym tomie autora dużo motywów funeralnych, mortuarnych. Podmiot liryczny-chłopiec doświadcza choroby i śmierci bliskiej osoby: „W końcu przeszedł na mniej słoneczną stronę” (s. 15). Sugestią o spotkaniu między-(za)światowym jest prawdopodobnie poniższy urywek: „Jestem wyschniętym sercem, / niewidomym dzieckiem, po które sięgasz przez gęstą odległość” (s. 36). Warto dla porównania przypomnieć, że w prozie Jacka Durskiego trwanie pozagrobowe zostało otoczone aurą zdecydowanie bardziej ciepłą. W zbiorze Wśród krzywych luster czytamy, że zmarli , w tym ojciec: „Czekają na mnie w niebieskiej Przestrzeni” (Jacek Durski, Wśród krzywych luster, Wydawnictwo „Książnica”, Katowice 1999, s. 90).

Dla twórcy z Częstochowy ważna wydaje się przestrzeń, a nazywa ją świadom potencji języka polskiego, więc z wykorzystaniem oferowanych rozwiązań: „częściej żywimy // chorobę – jak nadzieję” (s. 31), „Czas // nam pokazał i czas nas pokarze” (s. 36), „Obrazy pracują na pełnych obłokach” (s. 38). W wywiadzie przeprowadzonym przez Pawła Lekszyckiego poeta skomentował swój poprzedni tom nawyki ciał śpiących słowami, które można odnieść również do najnowszej propozycji: „odrobina zabawy językiem w sensie – nazwijmy to – uwalniania znaczeń. […] to wiersze dla cierpliwych, wiersze dla tych, którzy dadzą sobie i tekstom trochę więcej czasu” (Nie lubię optymistów. Z Marcinem Zegadło rozmawia Paweł Lekszycki, „artPAPIER” 2007, nr 23 (95) z dnia 1 grudnia 2007 r.).

Poeta nie nadaje warstwom świata „imion” (nazwań) pospolitych i zwyczajnych, a poszukuje definicji-skrótów, fraz nasyconych, nasączonych realiami śnionymi. W publikacji Tekstylia bis. Słownik młodej polskiej kultury (pod redakcją Piotra Mareckiego, Kraków 2006, s. 287) Michał Tabaczyński – autor hasła „Zegadło Marcin” – napisał o twórcy Monotonnych rewolucji i nawykach ciał śpiących, że jest „poetą wyczulonym na szczegół, poetą-cyzelatorem”.

Kraj Marcina Zegadły jest wyziębiony, niezbyt przytulny i niezachęcający do zamieszkania. Miejsca grodziska są skwitowane chłodem alienującym człowieka i nieruchomości: „Możesz mnie pomnożyć przez wszystkie miesiące / zimy, której tak niepewnie wypowiadasz wojnę” (s. 21), „suniemy pod światło. Miasto się rozpuszcza i marznie na przemian” (s. 28), „ciemna, stygnąca dzielnica” (s. 44), „nas zaniosło na obce osiedla / w samym środku zimy” (s. 45), „osiedla pachnące wapnem i gliną” (s. 9), „nieprzytulne kwatery” (s. 20), „Niech trwa bez nas w zmarzniętych pokojach listopad – / jak zaniedbany cmentarz” (s. 26). Przykłady powyższej perspektywy stanowią tylko małą część strategii czytania istnienia w przygaszonych barwach oziębłości. Stawiający opór lód, w którym grzęźniemy, zdaje się być symbolem przeciwności losu i osaczenia przez irracjonalne siły, demiurgiczne plany; odbywa się wieczna „przeprawa przez zamarzniętą rzekę” (s. 28), „Ktoś śledził ruch dłoni spod marznącej tafli” (s. 32). Nie można także pominąć fragmentu przynoszącego nadzieję: „Jeszcze przed chwilą byliśmy // zmarznięci i chorzy. Właściwie nie powinniśmy przetrwać” (s. 33).

W wierszach Marcina Zegadły pojawia się także słoneczność, świetlistość, nie są to jednak iluminacje bezinteresowne, beztroskie anturaże, pastelowe scenografie, dziecinne słoneczniki, lecz zawsze wizje podszyte niepokojem lub w najlepszym razie tym/czymś dziwnym: „przytulna aura słonecznych turnusów, parujące / kąpieliska” (s. 9), „Biegaliśmy bezładnie po wilgotnej trawie, w słoneczne / przedpołudnia” (s. 10). Ten efekt osiąga twórca dzięki stosowaniu swoistego rytmu zamrażającego przedmiot opisu.

Znamienną cechą poetyckiego portfolio jest również niewiara w autentyczność zdarzeń, co skutkuje ujawnieniem ich drugich den (otchłani?), zakulisowej maszynerii: „reżyserowany / piknik z udziałem naszej niepewnej miłości” (s. 10), „takie kino bez akcji” (s. 14), „zabawne inscenizacje” (s. 15), „W pozostałych rolach – odnajdujemy się doskonale. Lekko / i bez namaszczenia” (s. 12).

Prawdziwa poezja czyha na czytelnika, by ogłuszyć jego byty, narzucić własne słowa i świat, zarazić estetycznymi wirusami: stylistyką i obrazowaniem. Ale efektem mocowania się odbiorcy z autorem może być wartość nadrzędna rosnąca w procesie komunikacji lirycznej: akt lektury – rzeczywistość trzecia, w której z równą pasją przejrzą się obie strony tych zapasów. Światło powrotne Marcina Zegadły to znakomity pretekst do wrażliwych konfrontacji rozważań o życiu i nałogach literackich.