Grażyna Baranowska
Powrót z Krainy Czarów na drugą stronę lustra

Wszyscy czujemy czym jest poezja:
ona nas ustanawia, tylko że nie umiemy o niej mówić.
George Bataille


W porównaniu z tym, że noszę w dłoniach ostrza i ślinę obfitą w skupienie, nic nie jest tak głuche jak metafora pękania nic. Motto, towarzyszące debiutanckiemu tomowi poetyckiemu Waldemara Jochera , Reszta tamtego ciała, wydanemu przez Instytut Mikołowski w 2009 r., sugeruje, że będzie to poezja skupiona na sobie samej. Konkretnie - na paradoksalnym konflikcie między wyrażalnością i wyrażaniem: poetyckim „tak” i językowym ”nie”, bo gdy mowa traci swój język, poezja pozostaje głucha na sygnały płynące z semantycznej pustki.
I rzeczywiście, na pierwszy rzut oka, mamy do czynienia z autotematyczną, palimpsestową opowieścią „przygodową” o wyprawie w naturalne środowisko języka poetyckiego, jakim jest literatura, i o „toksycznym” związku czytania z pisaniem - bycie poetą okazuje się bowiem błądzeniem w przezroczystym labiryncie językowych obrazów świata. Czy odnalezienie własnej drogi, prowadzącej do samookreślenia, musi oznaczać konieczność uwolnienia się od wpływu („zarazków”) cudzych języków - to pytanie towarzyszy napięciom budowanym wokół relacji między rzeczą a znaczeniem i między rzeczywistością a językiem.

(…) przeraża przyzywanie konturów nad / podwójnie otwartą chwilą. komuś, kto dopiero nadchodzi // w jednej chwili doskonali się widoczność i gubi droga (…) [ „zagubione miejsca do rysowania liter (figury uwagi”].

Głębiej, pod „skórą” wierszy, trwają złożone procesy poznawcze o wyraźnie zaznaczonych początkach (momentach). Przeżywanie własnego istnienia, zarówno podmiotowego jak i przedmiotowego, na różnych poziomach doświadczenia/języka - jawi się jako skomplikowany i nie do końca zrozumiały system uzależnień, także w sensie semiotycznym. Przenikają się tutaj: doświadczenie egzystencjalne z przeżyciem wewnętrznym; poznanie bezpośrednie z pośrednim, intuicyjne z dyskursywnym; strukturalistyczne spojrzenie na tekst z dekonstrukcją; obawa o własną kondycję twórczą z obserwacją zjawisk zachodzących w języku.
Nakładanie się obu warstw w równoległym zapisie, nadaje opowieści formę polifonicznego dyskursu, opartego na pytaniach i odpowiedziach, w którym poznanie teoretyczne splata się z myśleniem hermeneutycznym oraz praktyką literacką, i w którym uczestniczą głosy przywoływane „z wewnątrz” - podmiot liryczny często mówi w liczbie mnogiej lub zwraca się do „kogoś”.

(…) czekam / aż mi powiesz czy lepsze robię jadłospisy, czy może / śniadanie obiad i kolację. wciąż zapominam jaka jest / kolejność zapalania się latarni (…) [„TO (karteczka, z którą można wszystko)”].

Przy lekturze książki warto pójść tropem wiersza zagubione miejsca do rysowania liter (figury uwagi), zawierającego podpowiedź dotyczącą jej konstrukcji.

(…) czytam litery dawnych obrazów i przemieszczam je / tak, żeby nie było przeszłości. to musi być bez znaczenia / i w miejscu stworzonym dla zupełnego pierwszeństwa (…) w pierwszym stadium odwyku scalam litery i odwracam obrazy.

Mając z jednej strony świadomość ciągłości języka w przestrzeni metaliterackiej, z drugiej - jego przemian, powodujących rozluźnienie relacji rzecz - słowo, podmiot liryczny/narrator - integrum poety i autora, wchodzi w intertekstualne interakcje, by dokonać literackiego eksperymentu opartego na konstrukcji przemiany tego, co przeźroczyste w to, co niewidoczne.
Przegląda się w cudzych tekstach/językach, jednocześnie będąc dla nich lustrem. Odbicia wzajemnie odbijają się w sobie, tworząc kolejne, w coraz głębszych warstwach przestrzeni intertekstualnej, coraz mniej wyraźne.

(…)głębiej zanurzam / wyblakle pisma, w wymyślny obraz zamieniam oddech / twój, bo wtedy całkiem dobrze warstwuje się urojenia.(…) [„ druga strona powietrza (odwaga ujęć”].

W tym lustrzanym kalejdoskopie znaczenia wymykają się słowom, i nie wiadomo, z czyjej pochodzą mowy, bo języki wymieszały się i rozprysły na różnych poziomach przestrzeni intertekstualnej. Na niby. Czytelnik musi wyczuć, w którym momencie w i w „czyjej” masce występuje podmiot liryczny, gdy cytuje, parafrazuje, przenicowuje bądź kwestionuje teksty pierwotne - aż przybiorą formę negatywową. Do chwili, gdy ujrzy ostatni raz odbite w języku odbicie siebie samego - pozytyw negatywowy lustrzanych odbić, w wersji dla czytelnika. Trudno o bardziej przewrotną grę.

ciebie jednego mogę zamienić. ręka natrafia na podmiot, / ten z czytanych, jak i nagłych wcieleń – lirycznych przeczuć. / samotnym nie czynisz. (…) obowiązek twój to przetrwać, do kolejnego / wiersza (…) [„prawda w stanie niewiadomym (podmiot liryczny)”]

Na stykach języków poznawcza rola intelektu przegrywa w konfrontacji z intuicją. Podmiot/poznający musi więc się zmierzyć z wewnętrznym chaosem, dokonać weryfikacji poznanego i uwolnić podświadomość od uzależnień blokujących własną świadomość języka. Przeprowadza autopsję przebytych słów, by dotrzeć do ich pierwotnych sensów/znaczeń, przeczuwa bowiem, że mogą ujawnić źródła napięć pomiędzy rzeczą i słowem.

zamieniamy się w przyjaciół i w spójny przemarsz równorzędności (…) zasada równorzędności dotyczy jedynie magazynu śladów oraz rasy; (…) są różne masy / i jedna opowieść, którą się sączy zakrapiając cytryną oczy, aż / język sprzęgnie prostotę złączy i przekaz siły rozłoży język na: / przed i pod, na zawsze i nie w czasie, na miłość i kości, i nigdy. [„Ephata I (a tak będzie)”].

Opowieść została umieszczona „w środku” wiersza Ephata - rozdzielonego na dwie części, pełniące funkcję Prologu i Epilogu - którego tytuł odnosi się do poematu Liturgia Witolda Wirpszy. Jest parafrazą jego fragmentów, wespół z fragmentami wierszy Rafała Wojaczka; formą kontekstu i klamrą spinającą. Liturgia, na równi z Wojaczkowym Sezonem, stanowią główny przedmiot konfrontacji, poprzez którą autor zapętla językową sieć intertekstualnych powiązań, żonglując tekstami pierwotnymi oraz z ich odniesieniami wyższej instancji. Czuje się w tym odwróconym powietrzu oddech Derridy.
Przelewanie głosów Wojaczka i Wirpszy oraz wędrówka (także dla czytelnika) po licznych śladach literackich i aluzjach, są ruchem w konkretnym kierunku: od poetyki obrazu do poetyki ucieczki (w język). Sygnałem odchodzenia od literackich fascynacji w stronę sceptycyzmu wobec języka, zwłaszcza sposobów jego użycia w poezji ( co za wysoko, a co po otwarciu oczu?).
Metaforyczny język, czerpiący głównie ze słownika technicznego, generujący napięcia między podmiotem i przedmiotem poznania, podlega bezustannemu ruchowi obrotowemu góra/dół i wciąż do przodu, przez co zyskuje wielowymiarową, gęstą i nieprzezroczystą, w powierzchownym czytaniu, strukturę semantyczną. Im głębiej czytelnik zanurza się w słowach, tym większemu rozwarstwieniu ulegają ich znaczenia - każdy może podążyć tropem własnych skojarzeń - a uwaga zostaje przekierowana w stronę pod-tekstów o charakterze źródłowym, dotykających zagadnień teoretycznych intertekstualności i hermeneutyki.

w reakcji na zmianę taktu w akcie, rozwlekam spiralę perspektyw. / grawituję wtedy więcej i mniej więcej wyobrażam sobie punkt rysy, w którym zbiegają się wszystkie fale. dalej zachodzi mgłą lub sobą / (oko wstaje z grobu ilekroć mistycy chwytają gitary), co jest ofiarą / a co nie jest wytłumaczeniem ścieżek - przeciętych objawieniem / który to mózg, a który to przekład (…) [„BIULETYN PATENTOWY (wykorzystując pole magnetyczne sceny do konserwacji zewnętrznych gwintów)”].

Obszar semantyczny tytułowego „ciała”, stanowiącego podmiotowo - przedmiotową determinantę poszukiwań tożsamościowych, obejmuje: stan samoświadomości istnienia podmiotowego Ja – „ciało” w swoim własnym „centrum”; ciasną, przepełnioną skorupę jaźni, ograniczającą możliwość przekraczania granic świadomości; przestrzeń poetycką i ekshibicjonistyczną ekspresję obrazowania językiem erotyki, z którymi rozstania zajmują istotną część opowieści
Można przyjąć, że postmodernistyczna forma opowieści zawiera odpowiedź na pytanie ciążące nad procesem poznawczym. Skoro postmodernizm preferuje odcięcie się od tradycji literackiej, skutkujące rozproszeniem, i jednocześnie umożliwia rozwój nowego języka poprzez zmieszanie z językami już obecnymi w literaturze, co posiada walor scalający, to - parafrazując mowę podmiotu - zadaniem współczesnej poezji jest wypełnianie białych plam znaczeniowych, powstałych w pęknięciach między tradycją a awangardą. Na przekór przesłankom o wyczerpaniu literatury. Książka jest tego najlepszym dowodem - zwycięską, moim zdaniem, próbą sił autora i jego języka, będącego „dachem wypoziomowanym” na progu pierwotnych znaczeń, odwróconą wypadkową języków zaproszonych do udziału w tej grze.
Próbie zostają też poddani czytelnicy. Kto nie wyczuje premedytacji autora i nie „rozdzielili skóry od ubrań”, stanie się „ofiarą” wyrafinowanej gry w znaczenia, opartej na mistyfikacji - czytelnik nie może być pewien, kto do niego mówi z wiersza, czyim językiem i z którego odbicia. W ten sposób Reszta tamtego ciała , sama w sobie, staje się obiektem poznania, bowiem percepcja takiej poezji wymaga nie mniejszej mobilizacji wyobraźni niż pisanie. Linearna śmierć autora przypisana zostanie sile czytelnika, o ile systemy semantycznych złączy, sprzężeń, spoin i rozwarstwień staną się identyfikowalne. O ile łańcuchem literackich i pozaliterackich relacji nadawca - odbiorca (ostatnie ogniwo znajduje się właśnie w moich rękach) autor przykuje czytelnika do tej książki.
Zakończenie opowieści jest negatywem początku, swoistym do niego powrotem, ale czy już w spełnionej jego formie?

(…) zamieniamy się w luźny przemarsz / autoportretów, autoironii i auto_szyfrowania. mamy nie // i nie mamy tak, bo wygląda na to, że zmiana stylu oczekuje pod stołem nocnym - tam skrywa się w kontrastach spojrzeń (…) scalamy się. Charakter języka wypowiada wojnę odcinaniu włosów. a cóż, / ja mówię - czy aby widzę? strzępy trzewi i łyk z czystej szklanki, podanej / ustami kata(nieprzekazywalna wiara), na koniec. Za oknem zapamiętałem / próg, a może parapet. Zaczynamy go zjadać. Nade mną wzrok i wygnańcy. [„Ephata (koniec)”].



Waldemar Jocher, Reszta tamtego ciała. Instytut Mikołowski, Mikołów 2009, s.59