Kropka. Co by było, gdybym tę swoją nieledwie perwersyjną wypowiedź rozpoczął od końca, i każdym zdaniem cofał opowieść o krok, aż do samiutkich narodzin eposu? Namęczyłbyś się tylko, drogi czytelniku, żeby toto odcyfrować, a na koniec przeklął mnie wściekle a przy tym nieładnie, żeś się takowoż wydymać pozwolił, a nie dostałeś w zamian nic. Że się po skomplikowanym nad wyraz koncepcie spodziewałeś głębi jakowejś, a tymczasem na wstecznym biegu przygrzmociłeś w śmietnik, banalny mieszczański śmietnik, bez niespodzianek w nim. Że całe to formalne zamieszanie zmyłą jeno bezczelną było, bo ci wmówić nachalnie chciałem, jaki to ze mnie artysta – a tak naprawdęm kiep.

Powiedzmy tak: nie byłbyś ze mnie, czytelniku, po takiej akcji dumny. I, zdaje się, nic w tym dziwnego, bo nawet artyście pełną gębą trudno na klakę w ten sposób zasłużyć. Większość recenzentów nie jest na przykład dumna z Gaspara Noego, twórcy francuskiego – opowiedzianego właśnie w przeciwną stronę, w odwróconej chronologii – filmu Nieodwracalne. Otóż recenzenci czują się przez pana reżysera oszukani. – Gdyby zdjąć z tego filmu formalną skorupkę, wszystkie te fabularne sztuczki – mówią krytycy niemal jednym głosem – zostałaby banalna historyjka, przy okazji jeszcze raczej przeciętnie zagrana, epatująca przemocą daleko wychodzącą poza granice sadyzmu (i innych zboczeń), taki naszpikowany brudnym seksem bezduszny majstersztyk okrucieństwa.

I niby to wszystko prawda, ten film trudno jest po prostu znieść, obejrzenie go w całości (szczególnie pierwszej części) wymaga znacznego, czysto fizycznego wysiłku. Obrzydzenie odczuwane przez widza bierze się w tym wypadku nie ze schematów politycznej czy jakiejkolwiek innej poprawności, nie z przyzwyczajenia czy z szoku wywołanego drastycznym złamaniem konwencji czy naruszaniem seksualnych tabu – to obrzydzenie jest wynikiem obronnej reakcji sponiewieranego tymi piekielnymi wizjami organizmu.
Wszystko to zostało zrobione obrazem, w którym najmniej istotna jest wygoda widza, najmniej ważne jest to, co i w jaki sposób widz chciałby zobaczyć. Widz jest obryzgiwany skomasowaną sieczką przewalających się i pulsujących obrazów, ale jest dzięki temu bardzo blisko bohatera, czuje się prawie tak samo jak on (czyli niezbyt błogo). Kamera lata, jakby szwenkier dostał biegunki (i torsji), od skoków obrazu boli nas głowa, wsteczna narracja powoduje, że bardzo długo nie wiemy, o co w tym wszystkim chodzi. Nie jest przyjemnie.

To prawda – gdyby ten film opowiedzieć w tradycyjny sposób, z „poprawnymi” zdjęciami, w naturalnej chronologii, niewiele by z niego zostało. Zostałaby raczej banalna i trochę papierowa historyjka z kilkoma niezłymi scenami (np. allenowska w klimacie dyskusja w trójkącie podczas podróży metrem). Ale sęk w tym, że Nieodwracalne zostało opowiedziane w ten a nie inny sposób, i że ten sposób – mimo straszliwych kłopotów, jakie sprawia w odbiorze – nie tylko tej historii nie przeszkadza, ale nadaje jej prawdziwie traumatyczną siłę. W efekcie intelektualna wątłość „przesłania” (czas niszczy wszystko czy jakoś tak) przestaje być tak istotna, tak żenująco banalna. Ważniejsza jest siła obrazu i dezintegracyjna konsekwencja w inscenizacji.

Demoniczna, groteskowa konsekwencja: w tym świecie wszystko, nie tylko czas, jest odwrócone. To na opak świat: gwałcicieli kobiet trzeba szukać wśród homoseksualistów, prostytutki to przebrani mężczyźni, macho, mszcząc się za gwałt, omal sam nie zostaje zgwałcony, brutalnego zabójstwa dokonuje najspokojniejszy w świecie intelektualista, za piękno należy się kara, happy end jest na początku. Prawie każdy element układanki okazuje się zupełnie czym innym, niż się to drzewiej zdawało. Na poziomie intelektualnym właściwie nic tu – prócz negacyjnej, czarnej prowokacji – nie ma, za to w sferze emocji robi się bardzo grząsko, nieprzyjemnie. Widz traci pewność siebie, pewność świata, z którą przyszedł do kina. Niecodzienna to w dzisiejszym filmie sytuacja.

Nieodwracalne to nie kino, które chciałoby się oglądać. Ani słuszne, ani sympatyczne. Ale – moim (przepraszam) zdaniem – nie da się go łatwo wyrzucić z pamięci. Choć byłoby miło.

Odra, luty 2003.